Słowo wstępne

Na tle ściany pokrytej szalunkiem z desek widać grupę osób – kobiety w krynolinach zasiadły po obu stronach siwobrodego starca, za ich plecami stoją rzędem mężczyźni. To prawdopodobnie najstarsza fotografia przedstawiająca polskich Karaimów – wykonano ją w 1864 r. w Trokach, przy kienesie. Domowe archiwa, rodzinne albumy kryją wiele takich skarbów. Z odbitek na ozdobnych, sztywnych kartonikach spoglądają odświętnie ubrani panie i panowie, wojskowi i uczniowie, panny ze starannie ułożonymi fryzurami i malu-chy w koronkowych ubrankach.

Nasi przodkowie zaskakująco chętnie się fotografowali. Na rewersach fotografii odczytać można adresy atelier w Wilnie, Kownie, Sankt Petersburgu, Moskwie, Tomsku, Kijowie, Charbinie, Lwowie, Stanisławowie, Odessie, Symferopolu, Warszawie... Nasi przodkowie także dużo i daleko podróżowali. Teraz staje się bardziej zrozumiałe, dlaczego tak lubili się fotografować – podobizny bliskich pomagały ukoić tęsknotę, przypominały zacierane przez czas i odległość rysy znajomych twarzy. Wytarte brzegi, urwane narożniki świadczą, że także same zdjęcia nierzadko odbywały długie wędrówki. Towarzyszyły Karaimom podczas służbowych podróży na budowie kolei transsyberyjskiej, handlowych wypraw na Daleki Wschód, na frontach I wojny światowej, w jenieckich obozach i ewakuacyjnej tułaczce. Towarzy-szyły im także podczas najbardziej dramatycznej peregrynacji, gdy po II wojnie światowej część z nich zdecydowała się opuścić dawne siedziby i zacząć budować nowe życie w nowych miej-scach, na Śląsku, w Trójmieście, Warszawie.

„Karaj jołłary – karaimskie drogi” prezentu-ją fotografie z lat 1864–1950, pochodzące z do-mowych archiwów karaimskich rodzin w Polsce, uzupełnione użyczonymi przez potomków Aro-na Łopato z Francji oraz rodziny Zajączkowskich i Szpakowskich z Litwy. Jest to jedynie cząstka tego, co „repatriujący” się Karaimi z wschodnich ziem dawnej Rzeczypospolitej zabrali ze sobą. Oprócz portretów członków rodzin przedstawio-no wiele zdjęć ilustrujących życie poszczególnych karaimskich społeczności, pokazujących zarówno ważne wydarzenia, jak i codzienne sprawy, spotkania towarzyskie, uroczystości rodzinne, pracę, wypoczynek. Złożyły się one na część poświe-coną dawnym karaimskim siedliskom: Haliczowi, Łuckowi, Trokom i Wilnu.
Uzupełniają ją utrwalone aparatem fotogra-ficznym losy niektórych członków poszczegól-nych gmin. Możemy poznać wywodzących się z Krymu kupców tytoniowych Szyszmanów, prowadzących interesy najpierw w Warszawie, a po-tem w Wilnie, by po 1945 r. znowu znaleźć się nad Wisłą, lecz już w zupełnie innej sytuacji; Łopatów, których kupiecka pasja zaprowadziła aż na Daleki Wschód, do Charbinu, a los potem zawiódł do Paryża; hazzana Rafała Abkowicza, który po I wojnie światowej odbudowywał życie religijne Karaimów w Trokach, a po II wojnie światowej organizo-wał je na Dolnym Śląsku; mecenasa Zachariasza Nowachowicza i jego żony Sabiny, potomków kukizowskich Karaimów, działaczy społecznych z Halicza, osiadłych po wojnie w Chrzanowie; He-leny z Ławreckich Łobanosowej, zaprzyjaźnionej z poetą Szymonem Kobeckim, której życiowe dro-gi biegły przez Moskwę, Wilno, Łuck, by zaprowa-dzić ją w końcu do Gdyni.

W latach 30. XX w., kiedy upowszechniła się fotografia amatorska, Zachariasz Szpakowski z Łucka uwieczniał na kliszach codzienne życie swojej rodziny, a potem także grupy karaimskich przesiedleńców osiadłych w Zielonce pod War-szawą w 1944 r. Wojenne losy Karaimów ilustrują zdjęcia żołnierza armii gen. Andersa, Jerzego Łopatto i młodziutkiego Szymona Pileckiego, który równolegle z zapisami w prowadzonym w latach 1939–1945 dzienniku fotografował okupacyjną rzeczywistość.

Kolejna część poświęcona jest powojennym losom Karaimów w ich nowych siedzibach. Uzu-pełniają ją plansze poświęcone tym, którzy już wcześniej osiedlili się w Warszawie: karaimskim kupcom i urzędnikom sprzed I wojny światowej, profesorowi Ananiaszowi Zajączkowskiemu, wy-bitnemu orientaliście oraz rodzinie Jutkiewiczów z podwarszawskiego Pruszkowa, których dom stał się przystanią dla przybywających do nowej Polski rodaków.

Fotografie zachowały się w różnym stanie. Studyjne portrety z końca XIX i początków XX w., stosunkowo najlepiej stawiające opór działaniu czasu, zadziwiają doskonałą jakością wykonania. Zdjęcia z lat trzydziestych ub. wieku dostarczają więcej informacji, pokazując nie tylko ludzi, lecz także wydarzenia, ich jakość techniczna często nie jest jednak najlepsza – są to w znacznej części fotografie amatorskie, zachowane w postaci ma-łoformatowych odbitek. Najgorsze pod względem technicznym są zdjęcia z wczesnych lat powojen-nych, co oczywiście wiąże się z ówczesną sytu-acją ogólną. Wykorzystano także negatywy – jak szklane płyty fotografii zdjętych podczas wycie-czek naukowych prof. Tadeusza Kowalskiego do Trok, Łucka i Halicza w drugiej połowie lat dwu-dziestych XX w., czy zachowane w oryginalnych kopertach zakładów fotograficznych klisze zdjęć wykonanych przez Zachariasza Szpakowskiego.

Prezentowane materiały, rzecz jasna, nie wy-czerpują tematu. Ograniczenia czasowe i technicz-ne spowodowały, że nie do wszystkich domowych archiwów udało się dotrzeć. Za udostępnienie za-wartości rodzinnych albumów składamy gorące podziękowania Annie Abkowicz (Warszawa), Adamowi Dubińskiemu (Warszawa), Andrzejowi Dubińskie-mu (Wrocław), Eugenii Firkowicz (Sopot), Mariuszo-wi Gołubowi (Opole), Delano Harvichowi (Paryż), Januszowi Kobeckiemu (Wrocław), Michelowi Kefeli (Paryż), Grażynie Jutkiewicz (Pruszków), Marii-Emilii i Emanuelowi Łopattom (Cannes, Warszawa), Patrickowi Lopato (Paryż), Andrzejowi Morawietzo-wi (Schwerin), Konstantemu Pileckiemu (Gdańsk), Szymonowi Pileckiemu (Warszawa), Markowi Robaczewskiemu (Warszawa), Amalii i Nazimowi Rud-kowskim (Wrocław), Bogusławowi Sulimowiczowi (Wejherowo), Zenonowi Szulimowiczowi (Gdańsk) oraz Romualdowi i Annie Szpakowskim (Wilno), An-nie Jutkiewicz (Troki), Michałowi Zajączkowskiemu i Nadziei Zajączkowskiej (Wilno, Troki).

Niejednokrotnie wiele trudności nastręcza-ła identyfikacja widocznych na fotografiach osób. Niezwykle pomocne były w tym względzie opowie-ści nieżyjących już Anny z Nowickich (1923–2000) i Aleksandra (1924–2002) Dubińskich, Sabiny z Esz-wowiczów Nowickiej (1910–2007), Tamary z Szyszmanów Szpakowskiej (1913–2010) oraz Edmunda Sulimowicza (1919–2003). Za cenne wskazówki ser-deczne podziękowania należą się także Szymonowi Juchniewiczowi, Annie i Romualdowi Szpakowskim, Marii-Emilii Zajączkowskiej–Łopatto.

W uzupełniających prezentowane fotografie opowieściach wykorzystano materiały publikowa-ne na łamach czasopisma „Awazymyz” w latach 1999–2010 i w Almanachu karaimskim (Bitik, Wro-cław 2007), fragmenty Chłopca z Leśnik (Bitik, Wrocław 2009) – dziennika Szymona Pileckiego oraz nieopublikowane jeszcze materiały z zasobów re-dakcyjnych Karaimskiej Oficyny Wydawniczej Bitik.

Przepraszamy tych wszystkich, którzy poczuli się zawiedzeni, że nie wykorzystano ich domowych zbiorów fotografii i że dzieje członków ich rodzin nie zostały tu opowiedziane. Mamy jednak nadzieję, że to dopiero początek szerzej ukierun-kowanych działań zmierzających do archiwizacji materiałów ikonograficznych dotyczących Karaimów i nadarzy się jeszcze wiele okazji do poka-zania losów tej najmniejszej mniejszości żyjącej w naszym kraju.